وقتی ماهواره به جان فرهنگ می‌افتد!
هویت، باورها و ارزش‌های یک جامعه از منبع‌های مختلفی از جمله رسانه‌های گروهی مانند تلویزیون، اینترنت و به ویژه ماهواره در سالهای اخیر تاثیر می‌پذیرد. استفاده از ماهواره و برنامه‌های آزاد آن در میان ملتهایی که به دلیل برخورداری از اصالت فرهنگی و عقاید مذهبی، دغدغه دور شدن از فرهنگ بومی و باورهای دینی و تن سپردن جوانان به فرهنگهای بیگانه را دارند موجب نگرانی‌های عمیقی شده است.
تاریخچه ارتباطات ماهواره‌ای به سال 1945 میلادی باز می‌گردد، در اکتبر 1945 آرتور سی کلارک، ستوان خلبان نیروی هوایی انگلستان و متخصص ارتباطات طرحی را پیشنهاد کرد مبنی بر اینکه اگر یک ماهواره مصنوعی را در ارتفاع 36 هزار کیلومتری از سطح زمین و بالای خط استوا قرار دهیم با سرعتی برابر گردش زمین به دور خود خواهد گشت و حدود 90 درصد از سطح کره زمین را به استثنای قطب شمال و جنوب تحت پوشش صدا و تصویر قرار خواهد داد و در اوایل دهه 50 میلادی طرحهای تکمیلی و جانبی در استفاده از ماهواره‌های مصنوعی، منجر به استفاده از ماهواره‌های فعلی گردید. ماهواره را به صراحت و سادگی نمی‌توان شبکه‌ای از صدا و سیمای داخلی در نظر گرفت چرا که ناخواسته و به صورت میهمانی ناخوانده وارد شبکه‌های تلویزیونی ما شده است. ماهواره، حد و مرز فرهنگ و اهداف نهفته در برنامه‌های داخلی را شکسته و هیچ گونه رعایت اخلاقی و فرهنگی را جایز نمی‌شمارد و به علت جذابیت بالقوه برنامه‌هایش نخست و قبل از همه نوجوانان و نسل جوان جامعه را به خود جذب میکند. بر خلاف تلویزیون که در چارچوب فرهنگی و اجتماعی هر کشوری برنامه‌هایش را ویراست میکند، ماهواره اغلب در چارچوب کشور میزبان نبوده و کنترل و برنامه‌ریزی‌های آن در دست کشور سازنده‌اش می‌باشد و چون فرهنگ و الگوهای تربیتی آنها با کشورهای دیگر فرق میکند لزوماً برنامه‌هایشان هم تفاوت فاحش و عمیقی با فرهنگ کشورهایی مانند ما دارد و همین تفاوتها باعث بروز مشکلات عدیده در استفاده از این فناوری می‌شود. با استفاده از ماهواره و تماشای برنامه‌های مغایر فرهنگ و اخلاق حاکم بر جوامع، مسائل فرهنگی و تضاد و تعارضات بسیاری پیش می‌آید و کشورهای صاحب تکنولوژی با تخصصی که در طراحی و القای پیامهای خود دارند، می‌کوشند تا بر باورهای مخاطبان خود تسلط پیدا کنند. از طرف دیگر برخورد منفعلانه صدا و سیما و عدم بهبود پخش برنامه بخصوص در جهت پر کردن اوقات فراغت جوانان باعث گرایش بیش از پیش آنها به ماهواره در سالهای اخیر شده است و در نتیجه پیامهای آن بهتر و راحت تر مورد قبول واقع می‌شود.
لازم به ذکر است که ماهواره در فروردین 1373 وارد ایران شد و از همان زمان به یکی از کانونی‌ترین موضوعات مورد توجه جامعه تبدیل گردید. از آغاز شکل گیری و توسعه ماهواره در ایران، مساله آثار اجتماعی و فرهنگی آن به طور جدی جزیی از دل‌مشغولی‌های مسوولان امر شد که آیان این فناوری جدید و بیگانه و در عین حال جذاب سطح کیفی زندگی افراد را تغیر داده و خطری را متوجه آن میکند یا نه؟ در اساس ورود ماهواره به کشورهای اسلامی مانند ایران با اهداف سازمان یافته‌ای صورت میگیرد، جنب و جوش و تحرک مسلمانان فعال در گذشته‌های نه چندان دور دشمنان دین را از ترس نفوذ افکار، عقاید و آرمانهای اسلام مبین به میان ملت و سرزمینشان همیشه در حالتی تدافعی قرار داده بود و آنها را وادار کرده بود تا دروازه شهرهایشان را ببندند و بر تعداد سنگرها و پناهگاههای خود بیفزایند تا مبادا اسلام و آیینهای آن از روزنه‌ای به خانه و کاشانه‌شان وارد شود. اما با فراموش کردن دستورات دینی از طرف بسیاری از مسلمانان، چنان جوشش و تحرک دینی و شادابی و نشاط مذهبی فروکش کرد که همان دشمنان آسیب پذیر از سنگرها بیرون جستند و دروازه‌ها را گشودند و با خیالی آسوده از موضعی تدافعی به حالت تهاجمی تغییر جهت دادند و هر نوع سلاحی را بر علیه دین و در راه تغییر سنتهای پایدار اخلاقی و کم رنگ سازی فرهنگهای اصیل مذهبی به کار گرفتند و با آغاز عصر تحول در دنیای ارتباطات و اطلاعات، ماهواره را به عنوان پیشقدم در انتشار فرهنگ ضد دین و اخلاق و با استفاده از راه‌های تاثیرگذاری آن بر روی مخاطبان وارد معرکه کردند و همین سلاح فرهنگی جای هزاران هزار سلاح و نیروهای نظامی را در غارت و چپاول فرهنگ و اخلاق جوامع پر کرد، و تا جایی به تاخت و تاز پرداخت که فرهنگهای بومی را به کناری زده و عقاید فرهنگی و اخلاقی جدیدی را که نامانوس است در جامعه تزریق نمود. اگرچه این عقاید جدید و بیگانه و در عین حال جذاب برای بسیاری از افراد اعم از پیر و جوان یا مرد و زن تغییرات فاحشی در حوزه‌های اخلاقی به دنبال نداشت اما در روح و جان بسیاری از جوانان و نوجوانان رخنه کرده و آنان را مجذوب خود کرد و اثر پذیری خود را بر ابعاد مختلف زندگی آنها از همین نقطه آغاز نمود. صاحبان و سازندگان ماهواره متاسفانه با شناخت نقطه ضعف‌های فرهنگی کشور میزبان، راه ورود خود را به خوبی هموار نموده و تا جایی به پیشروی ادامه دادند که علایق، عقاید و سلایق خود را در طرز تلقی و تفکر مخاطبانشان نهادینه کردند.
پیش از پرداختن به تاثیرات برنامه‌های ماهواره‌ای لازم به یادآوری است که فرهنگها هیچ گاه تحت تاثیر عامل‌های درونی و داخلی خود تغییر نمی‌کنند بلکه عامل‌های خارجی هستند که در این تغییر پذیری نقش اصلی را بازی می‌کنند، رابطه فرهنگها با یکدیگر، اثر گذاری شرایط سیاسی و اجتماعی و نقش فناوری‌‌های جدید در تحول فرهنگها در این میان اهمیت ویژه‌ای دارند. از این رو پدیده ماهواره به طور جدی و همه جانبه در جهت تحت تاثیر قرار دادن سیاست، اقتصاد، فرهنگ، ایدئولوژی، علایق و روحیات و رفتار آدمیان وارد صحنه شد. ویژگی‌های عمده اطلاعاتی که توسط ماهواره ارائه می‌شود عبارتند از:
- غیر ارادی بودن دریافت آن از طرف مخاطبین و گیرنده‌ها، زیرا به طور اجباری مطرح شده و رشد کرده است.
- فراگیری و به آسانی در دسترس بودن آن، امروزه با نصب یک آنتن مخصوص و فشردن دکمه تلویزیون می‌توان به بیش از هزاران شبکه تلویزیونی سراسر جهان دسترسی پیدا کرد که هیچگونه فیلتری برای پخش برنامه‌هایشان وجود ندارد.
- جالب و پر کشش بودن محتوای برنامه‌هایشان بخصوص برای نسل جوان که به دنبال تنوع و زیبایی است دیدن چهره‌های مشهورترین هنرمندان جهانی، استفاده بهینه از رنگها و دکوراسیونها در ساخت برنامه‌های مختلف، در حالی که برنامه‌های تلویزیونهای داخلی بیشتر از کلیشه‌ها بهره می‌گیرند، کانالهای ماهواره‌ای سعی در ارضای حس زیبای شناختی افراد و مخاطبانشان دارند.
- دعوت برنامه‌های ماهواره‌ای به طرز فکر جدید و یکسانی فرهنگی و رفتاری و برداشتن حد و مرزهای درونی و اخلاقی.
طراحان و اشاعه دهندگان فناوری ماهواره در پاسخ به این سوال آیا برنامه‌های ماهواره‌ای باعث آسیب پذیری فرهنگهای ملی و بومی می‌شوند؟ اشاره می‌کنند به این نکته که اگر فرهنگهای بومی و داخلی آنقدر ضعیف هستند که توان مقابله و حضوردر برابر کانالهای خارجی و ماهواره‌ای و مبادلات فرهنگی را ندارند همان بهتر است که بمیرند. این پاسخ مساله‌ای قابل توجه را مطرح میکند و آن این است که اگر برنامه شبکه‌های داخلی کمی انعطاف پذیری از خود نشان دهند و توان مقابله با کشش‌های دروغین برنامه‌های ماهواره را در خود تقویت کنند و افراد و به خصوص جوانان بتوانند آنچه را که می‌خواهند در چارچوب قوانین و موازین شرعی بدانند، در کانالهای داخلی پیدا کنند دیگر کششی به سمت ماهواره و برنامه‌های آن پیدا نمی‌کنند. اما حضور غیر ارادی و غیر داوطلبانه ماهواره نوعی تاخر فرهنگی و ناسازگاری در نظام ارزشی جوامع را در پی داشته و از طرف دیگر باعث تغییر در سازمان کلی زندگی افراد شده و تبلیغات وسیع ماهواره در جهت خرید تولیدات و کالاهای جدید آنها را به شدت دچار مصرف زدگی و تجمل گرایی کرده است.
نویسنده:
نویسنده مقاله:سیده شهرزاد عرب
